سبکهای شهرسازی در ایران دوران اسلامی

نوشته شده توسط:میثم مطلق در | ۱۳ مرداد ۱۳۹۰ - ۱۴:۵۷ | ۶ دیدگاه

جهان بینی اسلامی، شهرهای دوران اسلامی را از شهرهای ماقبل آن (پارتی) متفاوت و متمایز کرده است. شهروند شهردوران اسلامی ، همچون روستایی و یا ایلیاتی معتقد به جهان‌بینی اسلامی، فرمانبردار احکام اسلامی، امام ، خلیفه و یا نمایندگان آنان است، بنابراین شهر دارای زندگی مستقل و خاص با مقررات و امتیازات متفاوت نبود و از این لحاظ تفاوتی بین شهر و ده (جز تفاوتهای ناشی از جمعیت ، استقرار دیوانها ، جامع و غیره) وجود نداشت و نقش دینی دوران اسلامی بر اهداف نظامی‌ـ اقتصادی حکومتهای مستقر در آن شهر اولویت داشت.
فارغ از سبکهای مختلف ، سه عنصر مسجد، بازار و محله ، مشخصه شهر دوران اسلامی می باشد که به اختصار مورد بررسی قرار می گیرند :
مسجد : دولت اسلامی در شهر متولد می شود و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در « مسجد » صورت گرفت ، بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل می گردید. این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه دولت اسلامی و قبل از تشکیل حکومتهای محلی ، سکونتگاهی به مقام شهر می رسید، که صاحب جامع باشد. مسجد جامع علاوه بر نقش دینی ، نقشهای سیاسی و اجتماعی بسیار قوی می یافت.
دولت اسلامی از مفاهیم آرمانی برادری ، برابری و نفی هرگونه تمایزات اجتماعی آغاز نمود و به سازمانی قاهر و مملو از تمایزات اجتماعی تبدیل شد. این تغییر و تحول نمود کالبدی نیز داشت و در مسجد ، بازار و محله بروز کرد.
تطور نمود کالبدی مسجد را در چهار دوره می‌توان بررسی کرد :
دوره اول :‌ مدت کوتاهی از صدر اسلام را شامل می شود که مسجد ساده و بی‌پیرایه بود و الگوی آن مسجدالنبی است. در این دوره مسجد در پر رفت و آمدترین نقطه شکل گرفت و با مصالحی مانند مصالح ساختمانهای پیرامون ساخته شد.
دوره دوم : عمدتاً حکومت بنی‌امیه را شامل می‌شود، در عین آنکه مسجد در رابطه کامل با قدرت اسلامی قرار داشت ولی در کنار خود دارالاماره را به عنوان مقر حکومت دارا بود و جامع در ارتباط مستقیم با شارع عام و بازار استقرار می یافت. در این دوره شهر جایی بود که دارای جامع باشد.
دوره سوم : خلافت عباسیان و تشکیل امپراتوری اسلامی را شامل می‌شود. در این دوره مسجد به طور کامل از دارالاماره جدا شد و مفاهیم فضایی کهندژ ، شارستان و ربض از نو زاده شدند. جامع به عنوان مکان اصلی اجتماعات مردمی، به کلی خود را از حکومت جدا کرد و از شکل ساده و بی‌پیرایه دوره اول و تا حدودی دوره دوم ، خارج شد ، با این حال هنوز شهر به جایی گفته می‌شد که دارای جامع باشد.
دوره چهارم : به ظهور حکومتهای قدرتمند محلی در دل امپراتوری اسلامی باز می گردد. در این دوره، در شکل و توزیع مساجد تغییرات بنیادین آشکار گردید. مسجد به مکانی به منظور خودنمایی حکومتها و با ظاهری پرشکوه و معماریهای یادمانی تبدیل شد. در این دوره، مدارس زیادی در جوار مساجد احداث گردید و هر سکونتگاهی با داشتن جامع لزوماً شهر به شمار نمی‌آمد.
بازار : ایجاد بازار و میدان در کشورهای مفتوحه توسط دولت اسلامی نقش اساسی به این دو عنصر در سازماندهی شهر دوره اسلامی داد به گونه‌ای که با تقریبی نزدیک به یقین می‌توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی شهر دوره اسلامی یاد کرد. بازار نیز مانند مسجد از شکل ساده شروع شده و به تدریج پیچیدگی فضایی و انتظام کامل می‌یافت. در واقع بازار نیز به عنصری برای خودنمایی حکومتهای محلی و منطقه‌ای تبدیل گردید. بازار در دوره اسلامی مانند دوره ساسانی در میان شهر قرار گرفت و از میدان اصلی شهر (مقر حکومتی) به سوی باروی شهر امتداد پیدا کرد با این تفاوت که بازار به دور مسجد و مدرسه می‌چرخید.
راسته‌های مختلف بازار با توجه به عملکردشان در نزدیکی و یا با فاصله‌ای از مسجد قرار می‌گرفتند بدین‌ترتیب : نخست بازار مهر و تسبیح فروشان، سپس بازار کتابفروشان و صحافان ، بازار پارچه فروشان و غیره تا بازار دباغان و رنگرزان ، که به علت آلودگی ، از مسجد فاصله زیادی داشتند.
محله : علی‌رغم اینکه در بدو تشکیل دولت اسلامی ایجاد قشربندی اجتماعی بر مبنای قوم، قبیله ، نژاد نفی می‌گردید ، اما در زمان تشکیل امپراتوری اسلامی، این محله‌بندیها گسترش می‌یافت که مبنای آن برخلاف دوران ساسانی نه براساس نظام کاستی و طبقاتی بلکه براساس تفاوتهای قومی ، قبیله ای بود. در این دوره محلات در تضاد و تقابل با یکدیگر بودند و ارتباط محله با سازمان اجتماعی عشیره‌ای خود (جامعه شهری، روستایی و ایلاتی) بسیار بیشتر از رابطه آن با محلات مجاورش بود. هر یک از محلات مسجد، بازارچه ، مدرسه ، آب انبار، قنات و حمام خاص خود را داشت.
با توجه به وجود مشخصات مشترک مذکور در شهرهای اسلامی سبکهای مختلف شهرسازی در دوران اسلامی عبارتند از:

سبک شهرسازی خراسانی (قرن یکم تا قرن چهارم هـ .ق.)
سبک شهرسازی رازی (قرن چهارم تا قرن هفتم هـ .ق.)
سبک شهرسازی آذری (قرن هفتم تا قرن یازدهم هـ .ق.)
مکتب شهرسازی اصفهان (قرن یازدهم تا شروع قرن سیزدهم هـ .ق.)
سبک شهرسازی تهران (اوایل قرن سیزدهم تا سال 1299 هـ .ش.)

نظرات
ارسال نظر

manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۱۵:۱۹:۰۹
Hi there! This article could not be written much
better! Looking through this post reminds me of my previous roommate!
He continually kept preaching about this. I'll send this
information to him. Fairly certain he's going to have a great read.

Thank you for sharing!
manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۲۱:۵۷:۱۳
I am genuinely delighted to read this weblog posts
which consists of tons of valuable data, thanks for
providing such information.
plaza.rakuten.co.jp
- ۱۳۹۶/۰۲/۲۰ - ۰۷:۴۰:۲۳
Have you ever considered about adding a little bit more than just your articles?
I mean, what you say is valuable and all. However think about if you added some great visuals
or video clips to give your posts more, "pop"!
Your content is excellent but with images and clips, this blog could certainly be one of the best in its field.
Terrific blog!
http://lauricebulow.jimdo.com
- ۱۳۹۶/۰۵/۰۸ - ۱۳:۰۶:۱۹
Great blog! Is your theme custom made or did you download it from somewhere?
A theme like yours with a few simple tweeks would really make my blog jump out.

Please let me know where you got your design. Appreciate it
Dianna
- ۱۳۹۶/۰۶/۱۵ - ۱۴:۵۲:۵۱
Hi my friend! I want to say that this article is awesome, nice written and include approximately all significant infos.
I would like to see extra posts like this .
Bridgette
- ۱۳۹۶/۰۶/۱۵ - ۱۸:۰۹:۳۲
I have read so many posts about the blogger lovers but this post is really a
fastidious piece of writing, keep it up.

سبکهای شهرسازی در ایران دوران اسلامی

نظرات

ارسال نظر

manicure

manicure

plaza.rakuten.co.jp

http://lauricebulow.jimdo.com

Dianna

Bridgette