شهری که باید از نو شناخته شود

نوشته شده توسط:میثم مطلق در شهرسازی » تاریخ شهرسازی ایران | ۰۳ آذر ۱۳۹۱ - ۱۳:۳۱ | ۱۳ دیدگاه

تهرانگردی شماره قبلی گروه خط‌11 اختصاص به تهران قدیم داشت. شاید بهتر باشد بگوییم تهران پیش از تهران قدیم؛ تهران دوره شاه‌طهماسبی و قبل و کمی بعد از آن. این بار اما، نوبت تهران قدیم واقعی است؛ شهری که هنوز هم جسته‌و‌گریخته اثری از آثار آن به‌جای مانده؛ نوبت تهران قجری است.
«طهران به بزرگی شیراز است، لیکن عمارات آن به‌مراتب کمتر است»؛ «برج وباروی تهران به نظر من خیلی متوسط آمد و هیچ‌گونه ساختمانی که بتوان آن را با بناهای اصفهان سنجید، در طهران وجود ندارد»؛ «میان شهر طهران و بارو، باغ‌های محصور و اراضی بایر پهناور، مزارع و قبرستان‌ها قرار گرفته‌اند»؛ «نمای خانه‌های آن تماما گلی است و بدین‌جهت منظره عمومی شهر دلگیر است» و... این‌ها چند نقل قولی است که از تهران قجری در نوشته‌ها و نقل‌ها دیده می‌شود؛ نقل‌قول‌هایی که خواننده برای پیدا کردن آدرس و مشخصات کامل‌تری از آنها باید این مطلب را تا انتها بخواند. در ادامه تهران‌شناسی به دویست‌واندی سال قبل سفر کرده‌ایم؛ زمانی که تهران از دهی کوچک تبدیل به پایتخت شد و راهی دراز را از خانه‌های گلی تا پایتختی قجری طی کرد.

بعد از مرگ کریم‌خان زند، آغا‌محمد‌خان قاجار در سال‌1193 ه.ق به اتفاق 14‌نفر از بستگان خود از شیراز گریخت و به‌ جوار حضرت عبدالعظیم آمد تا از آن‌جا خود را به ایلات عرب ساکن در ورامین که حامیان عمده‌اش بودند برساند.
آغا‌محمد‌خان، پس از زد‌وخوردهایی با غفورخان (حاکم تهران) سرانجام در روز یکشنبه یازدهم جمادی‌الثانی سال‌1200‌ه.ق که مصادف با روز اول فروردین بود، در تالاری که توسط کریمخان ساخته و وی یک‌بار به‌عنوان اسیر در آن به خدمت کریمخان رسیده بود بر تخت سلطنت ایران نشست و شهر طهران را دارالخلافه خود قرار داد. او طهران را به چند دلیل پایتخت کرد. اول این که طهران به ایل‌وتبار او (گرگان و استرآباد) نزدیک بود. دوم، تهران از سه طرف با سلسله کوه‌های البرز محصور بود و این ویژگی شهر را از موقعیت استراتژیک خوبی برخوردار می‌کرد. سوم، نزدیکی تهران به سکونتگاه ایلات افشار ساوجبلاغ و خلج‌های ساوه و عرب‌های ورامین که از هواداران آغا‌محمد‌خان بودند، نوعی امنیت نظامی برای سلطنت جدید پدید می‌آورد.
‌تنها اثر معماری که از این پادشاه به‌جای مانده ارگ سلطنتی است‌. وی برای کارهای عمرانی فرصتی نداشته زیرا بیشتر زمان خود را صرف جمع‌آوری خزانه پراکنده کشور کرده بود. این پادشاه قاجار در سال‌1212 به دست سه‌نفر از خادمانش به قتل رسید.
همین که خبر قتل آغا‌محمد‌خان به شیراز رسید، فتحعلی‌شاه، محمد‌علی‌میرزا را که 9سال داشت نایب‌الایالت خود در فارس قرار داد و به طهران آمد و بر تخت سلطنت نشست. در زمان سلطنت وی بر اثر موج حرکت ایران به سوی غرب، تهران بیش‌از‌پیش‌ آباد شد و گذشته از ساختمان‌هایی که درون ارگ سلطنتی ساخته شدند، در داخل شهر و حومه آن نیز بناهای جدیدی احداث شد.
ژاک موریه، نایب سفارت انگلیس که در سال‌1222 به تهران سفر کرده در سفرنامه خود می‌نویسد: «پایتخت ایران، طهران است که طول باروی آن چهار میل و نیم است. این شهر شش دروازه دارد که به دستور فتحعلی‌شاه سردر و اطراف آن‌ها را کاشی‌کاری کرده‌اند. طهران به بزرگی شیراز است، لیکن عمارات آن به‌مراتب کمتر می‌باشد. عمارات و بناهای تهران چندان خوب نیستند، زیرا اغلب با خشت خام بنا شده‌اند. تنها بنای قابل‌تامل مسجد شاه است که از بناهای فتحعلی‌شاهی است. طهران 150 حمام، 150 کاروانسرا و دو میدان بزرگ دارد که یکی از آن‌ها در شهر و دیگری در ارگ قرار دارند. این شهر دو عمارت سلطنتی دارد که یکی قصر قجر و دیگری عمارت نگارستان است که تازه بنا شده است».
ارنست ژوبر فرانسوی، فرستاده ناپلئون بنا‌پارت به دربار فتحعلی‌شاه قاجار که در سال‌1221‌ه.ق در طهران اقامت داشته، می‌نویسد: «برج و باروی تهران به نظر من خیلی متوسط آمد و هیچ‌گونه ساختمانی که بتوان آن را با بناهای اصفهان سنجید، در طهران وجود ندارد. اما کاخ‌ها و باغ‌های شاه خیلی وسیع است».
مسجد شاه، بناهای باغشاه، برج نوش، کاخ نگارستان، قصر لاله‌زار و کاخ نیاوران از آثار دوران فتحعلی‌شاه است و امروزه، تمامی آن‌ها جز مسجد شاه و کاخ نیاوران از بین رفته است. در زمان فتحعلی‌شاه تغییرات عمده‌ای در تهران صورت گرفت و اگر جنگ‌های طولانی ایران و روس و غرامت‌های آن نبود، شاید فتحعلی‌شاه فرصت می‌یافت که تهران را زیباتر و وسیع‌تر کند. فتحعلی‌شاه در سال ‌1250 قمری (168‌سال پیش) حدود 70سالگی و بعد از 39‌سال سلطنت درگذشت.
همین که فتحعلی‌شاه درگذشت، ظل‌السلطان فرماندار تهران و نگاهبان خزانه و قورخانه هوای سلطنت به سرش زد و در روز 14 رجب همان سال بر تخت سلطنت نشست. نام خود را علیشاه و عادلشاه گذاشت و حدود هفت‌میلیون ریال از خزانه را به سپاهیانش بخشید. ولی سلطنت وی 90 روز بیشتر طول نکشید و بعد از او محمد‌شاه به سلطنت رسید. اوضاع آشفته ایران در طول سلطنت 14ساله محمدشاه، مانعی برای عمران، آبادانی و توسعه تهران به‌شمار می‌رفت و با وجو‌د آن‌که «حاجی میرزا آقاسی» صدراعظم نالایق شاه، به حفر قنات‌های تازه و ‌آباد کردن دهات خراب علاقه زیادی داشت، پایتخت ایران در این دوره توسعه چشمگیری پیدا نکرد. از این دوره می‌توان به نام بناهایی همچون مدرسه و مسجد حاج‌رجبعلی و باغ عباس‌آباد اشاره کرد.
ترقی و توسعه طهران از دوره فتحعلی‌شاه و محمد‌‌شاه شروع شد، ولی برای توسعه شهر اقدامات اساسی انجام نشده بود تا آن‌که تغییر قیافه اساسی شهر در اواسط سلطنت 50ساله ناصرالدین‌شاه اتفاق افتاد.
مرتضی راوندی در کتاب «تاریخ اجتماعی» ایران می‌نویسد: «با وجودی که فتحعلی‌شاه و محمد‌شاه در ‌آبادی تهران و بنای عمارات و مساجد و بازارهایی چند کوشیدند و روز‌به‌روز ترقی و شکوه آن را بیشتر کردند، باز مهم‌ترین قدم در این راه در عهد سلطنت 50‌ساله ناصر‌الدین‌شاه برداشته شد».
در زمان ناصرالدین‌شاه جمعیت تهران به صد‌واندی هزارنفر رسید و چون تهران هر روز گسترش بیشتری می‌یافت و برج و باروهای دوره صفویه شهر را از همه طرف محصور کرده بود، ناصرالدین‌شاه، میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی (صدر‌اعظم وقت) و میرزا عیسی (معاون حکومت و وزیر تهران) را مامور کرد تا برای پایتخت نقشه‌ای در نظر گرفته شود. این دو نفر با همکاری موسیو بهلر فرانسوی و به‌همراه جمعی از مهندسان و معماران دیگر برای تهران نقشه‌ای ترسیم کردند که بر‌اساس آن اراضی جدیدی وارد محدوده تهران می‌شد.
بعد از تایید این نقشه، ناصرالدین‌شاه در سال بیستم سلطنت خود یعنی حدود 137‌سال پیش طی مراسمی کلنگ نقره‌ای توسعه شهر طهران را بر زمین زد و دستور حفر خندق جدید و تخریب حصار قدیمی
(شاه طهماسب صفوی) را صادر کرد. در همین مراسم نام دارالخلافه نیز به دارالخلافه ناصری تغییر یافت. ساختمان حصار و حفر خندق‌های جدید تهران که به تقلید از خندق فرانسه هشت ضلعی بود، قریب 10‌سال به‌طول انجامید‌. شهر تهران چندین برابر توسعه یافت و مساحت آن به سه فرسخ ونیم رسید. مسافت دور شهر که سه‌کیلومتر بیشتر نبود، به 19کیلومتر افزایش یافت.
دکتر فوریه فرانسوی طبیب مخصوص ناصرالدین‌شاه در کتاب «سه‌سال در دربار ایران» می‌نویسد: «تهران دارای 130هزار نفر جمعیت است و در دورادور خود بارویی دارد که از گل ساخته‌اند. در هر طرف از چهار طرف آن، سه دروازه است که مجموعا 12‌دروازه می‌شود. هر دروازه طاق‌های برج‌مانند و بلندی دارد که با کاشی‌های الوان مزین شده‌اند. میان شهر تهران و بارو، باغ‌های محصور و اراضی بایر پهناور، مزارع و قبرستان‌ها قرار گرفته‌اند. میدان توپخانه، میدان مرکزی شهر است. خیابان‌های مهم، خیابان امین‌السلطان (فردوسی کنونی)‌، لاله‌زار، خیابان الماسیه (باب همایون)‌، ناصریه، چراغ گاز (خیابان امیرکبیر) و خیابان مریضخانه بودند».
در آخرین سال‌های دوران 50ساله ناصری مسافت دور محیط شهر تهران بالغ بر 22کیلومتر بود و 12‌دروازه داشت. تمامی این دروازه‌ها در دهه اول سلطنت رضا‌خان، به بهانه تعریض خیابان‌های پایتخت و نوسازی شهر تخریب شد‌. یکی از دیپلمات‌های مقیم تهران به نام «احمد امین» که وابسته نظامی امپراتوری عثمانی در دربار تهران بوده است، در گزارش خود که مربوط به سال 1311 قمری یعنی دو ‌سال پیش از ترور ناصر‌الدین‌شاه قاجار است، می‌نویسد: «تهران با جمعیت متجاوز از 250‌هزار نفر در قسمت شرقی جلگه‌ای به مساحت 2500کیلومتر مربع بنا شده است‌. هوایش گرم، ولی سالم است. نمای خانه‌های آن تماما گلی است و بدین‌جهت منظره عمومی شهر دلگیر است. کوچه‌های تهران هم تنگ و غیر‌منظم است.

شهر تهران با یک باروی گلی محصور است و خندقی به عمق 15‌متر، این بارو را محافظت می‌کند. تهران دروازه‌های متعدد دارد و ماموران گمرک در این دروازه‌ها حقوق گمرکی می‌گیرند‌. در تهران اغلب ساختمان‌ها را با خشت خام ساخته‌اند و فقط در چهار گوشه در و پنجره‌ها آجر مصرف می‌کنند. پایتخت ایران دچار کم‌آبی است و قنات‌ها، که حفر آن پر‌خرج است، در تصرف ثروتمندان است. مجرای آب‌های جاری در داخل شهر، بر‌خلاف خارج شهر، سرپوشیده نیست و اهالی در اطراف جوهای آب، لباس می‌شویند و آب‌انبارها از همین آب‌های آلوده پر می‌شود. حمام‌های ایران یک خرینه دارد که آب آن دیر عوض می‌شود و شیر مخصوص و حوض ندارد. ثروتمندان و وزرا با کالسکه‌های شش اسبه و سرویس چای و قلیان که به‌همراه می‌برند، در کمال عظمت در شهر رفت‌وآمد می‌کنند».

نظرات
ارسال نظر

manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۸ - ۱۴:۰۰:۱۲
I just like the valuable info you supply in your articles.
I'll bookmark your blog and take a look at once more right here regularly.
I'm reasonably sure I will be informed many new stuff right
here! Good luck for the next!
manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۱۴:۱۱:۵۶
Wonderful work! That is the type of info that are meant to be shared across
the web. Shame on Google for no longer positioning this post higher!
Come on over and seek advice from my site . Thank you =)
manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۱۵:۰۵:۱۱
This is the right blog for anyone who really wants to find out about this topic.
You understand a whole lot its almost tough to argue with you (not that I really will need to…HaHa).
You certainly put a brand new spin on a subject that's
been written about for a long time. Wonderful stuff, just excellent!
manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۱۵:۵۶:۲۸
Wonderful post but I was wondering if you could write a litte more on this subject?
I'd be very thankful if you could elaborate a little bit further.
Thank you!
marcelleartzer.weebly.com
- ۱۳۹۶/۰۲/۱۶ - ۰۳:۳۱:۳۸
Right here is the right blog for anyone who hopes to find out about this topic.
You know so much its almost tough to argue with you (not that I personally
will need to?HaHa). You definitely put a brand new spin on a subject which has been discussed for decades.
Wonderful stuff, just wonderful!
manicure
- ۱۳۹۶/۰۲/۱۶ - ۰۳:۵۳:۰۱
Appreciating the commitment you put into your website and in depth information you
present. It's awesome to come across a blog every
once in a while that isn't the same out of date rehashed information. Fantastic read!
I've saved your site and I'm adding your RSS feeds to my
Google account.
http://reminiscentrubb52.snack.ws/
- ۱۳۹۶/۰۲/۱۶ - ۰۹:۴۴:۳۹
Hey very cool blog!! Man .. Excellent .. Wonderful ..
I'll bookmark your website and take the feeds also?
I'm satisfied to search out numerous useful information here within the post, we'd like develop more strategies
on this regard, thanks for sharing. . . . . .
[ آدرس وبسایت ]
- ۱۳۹۶/۰۴/۰۳ - ۱۸:۱۶:۴۷
Glad to be one of many visitors on this awesome site :D.
Why is my Achilles tendon burning?
- ۱۳۹۶/۰۵/۰۷ - ۲۱:۴۳:۵۲
Hello there! This is my 1st comment here so I just wanted to
give a quick shout out and tell you I genuinely enjoy reading through your articles.
Can you recommend any other blogs/websites/forums that deal with the same subjects?
Thanks for your time!
What is the tendon at the back of your ankle?
- ۱۳۹۶/۰۵/۰۸ - ۰۶:۲۴:۱۶
Great web site. Plenty of helpful information here. I'm sending it
to several buddies ans additionally sharing in delicious.
And naturally, thank you in your effort!
https://maxinemyslinski.wordpress.com/
- ۱۳۹۶/۰۵/۱۰ - ۱۶:۵۶:۴۰
Hi, every time i used to check website posts here in the
early hours in the daylight, as i love to gain knowledge of more and more.
http://spiffymiscellan61.jimdo.com/
- ۱۳۹۶/۰۵/۱۰ - ۱۸:۰۸:۳۸
Greetings! I know this is kinda off topic however
, I'd figured I'd ask. Would you be interested in exchanging links or maybe guest writing a blog
post or vice-versa? My blog goes over a lot of the same subjects as yours and I think we could greatly
benefit from each other. If you're interested feel free to send me an e-mail.

I look forward to hearing from you! Superb blog by the way!
Tamara
- ۱۳۹۶/۰۶/۱۶ - ۲۰:۴۶:۴۰
I visit everyday some web pages and websites to read
content, however this weblog presents feature based articles. http://fjbkepri.com/user/profile/717