عدالت و برابری در معماری ایرانی و اسلامی

نوشته شده توسط:میثم مطلق در معماری » معماری ایران | ۰۳ آذر ۱۳۹۱ - ۲۳:۵۵ | ۷ دیدگاه

ماهنامه همشهری معماری/محمدجواد مهدوی‌نژاد

نظام اعتقادی مذهب شیعه، بر پایه سنت و سیره‌ معصومین علیهم‌السلام استوار است و انسان را به عدالت، آگاهی، اندیشه و اجتهاد فرا‌می‌خواند؛ رسالت آن، ستیز با تحجر و تعصب سیاسی و اجتماعی است. از این‌رو مذهب شیعه در ایران به‌دلیل گوهر انسانی و عقلانی خود به عقاید اصیل ایرانی محتوا و جهت داد. به علت سخت‌گیری‌هایی که در طول تاریخ بر پیروان مذهب شیعه وارد آمده است، همواره برای اعلام و اظهار وجود در تنگنا قرار داشته و اعتقادات خود را به‌صورتی ظریف و در ایما و اشاره و کنایه بیان می‌کرده است؛ مسجد به‌عنوان مکان بروز چنین عقایدی از ظرایفی در طراحی برخوردار شد که درک آنها با شناخت دقیق مبانی اعتقادی شیعه امکان‌پذیر است. رسمی شدن مذهب شیعه در دوره صفوی فرصتی به دست معماران شیعه مذهب داد که عقاید خود را آزادانه‌تر تبلیغ کنند و جهان‌بینی تشیع را در قالب آفرینش فضاهای مذهبی به‌ویژه در معماری مساجد آشکار کنند. بدون شک این اعتقادات در تمامی اجزا و عناصر مسجد شامل جانمایی و ارتباطات فضایی، تزئینات، میزان نور، رنگ، مقیاس و سایر عناصر مساجد تاثیر گذاشته و نمایان شده است؛ اما در این پژوهش برای وصول به نتیجه‌ای واضح‌تر تعدادی نمونه از مساجد شیعی و تعدادی نمونه از مساجد اهل سنت در ایران از لحاظ چگونگی ارتباطات فضایی مورد بررسی تطبیقی قرار می‌گیرد و اصولی که در مراتب فضایی و نحوه حرکت آدمی در مساجد رعایت می‌شود، معرفی می‌گردد.

مسجد کجاست؟
مسجد نوع عالی بنای اسلامی به معنای واقعی کلمه است و به این ترتیب کلید معماری اسلامی به شمار می‌رود و معماری آن از اساس مساوات‌طلبانه، شمایل‌شکن، درون‌نگر و از همه مهم‌تر سرشار از انگیزه‌های مذهبی عمیق است. (هیلن براند: 70، 1377)
مسجد علاوه بر اینکه قلب شهر اسلامی و عامل انسجام فیزیکی شهر است؛ جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند نیز می‌باشد؛ «و ان‌المساجدَ لِللهِ فَلاَ تَدعُوا مَعَ‌الله اَحداً.» (سوره‌ جن: 18) مسجد جایگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است؛ «وَ اَقیمُوا وُجوهَکُم عِندَ کُل مَسجد وَادعُوهُ مُخلصینَ لَهُ‌الدینَ». (سوره حج: 4) مسجد هرچند یک واحد اجتماعى کوچک است، ولى نماد یک جامعه‌ اسلامى و نمونه‌ عینى حاکمیت ارزش‌هاى اسلامى است. بنابراین، تحقق ارزش‌هایى از قبیل تقوا، علم، جهاد، برادرى، مساوات و عدالت از مسجد آغاز می‌شود. همچنین از رسول خدا(ص) نقل شده ‌است که فرمودند: «بهترین مردم کسانى هستند که پیش از همه به مسجد داخل مى‌شوند و آخر از همه از مسجد خارج مى‌شوند.» در درراللآلى نیز از آن حضرت (ص) نقل شده ‌است: «هرگاه گروهى در مسجدى از مساجد خدا به تلاوت کتاب خدا و فراگیرى آن بپردازند، قطعاً آرامش و رحمت خدا بر آنان نازل مى‌شود و خداوند نام آنان را در زمره‌ یاران خویش ثبت مى‌فرماید و هر که رفتارش او را در مسیر حق کُند نماید نسبت‌هاى خویشاوندى‌اش نمى‌تواند به او سرعت بخشد.»
از طرفی مسجد از مهم‌ترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماعی و تقویت شاخص‌های کمی و کیفی و به‌کارگیری آن در توسعه کشور است. این رویکرد نه‌تنها به قابلیت زمینه‌سازی برای رشد و گسترش سرمایه‌های اجتماعی توجه دارد بلکه معتقد است تقویت سرمایه‌های اجتماعی نقش مهم و حیاتی در ابعاد مختلف توسعه‌ جامعه دارد. چنین رویکردی اساس توسعه را بر پایه و بنیان معرفی نظام فکری خود پی‌ریزی می‌کند و چنین نگرشی ضمن استفاده از تجارب سایر جوامع از نگاه کلیشه‌ای و اقتباسی اجتناب می‌کند. عنصر دین به‌ویژه دین مبین و کامل اسلام و تجلی‌گاه آن که همانا مسجد است از مهم‌ترین سرمایه‌های اجتماعی محسوب می‌شود که همواره نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه جوامع به‌ویژه جوامع محله‌ای و شهری دارد. مسجد نهادی است که در اجرای عدالت اجتماعی و توزیع متناسب بیت‌المال، فقر‌زدایی و تبعیض‌زدایی نقش مهمی را ایفا می‌کند، علاوه بر اینها مسجد در انعکاس نقطه‌نظرها و پیشنهادهای مردم شهرها و محله‌ها به مسوولان و تاثیر‌گذاری بر روند تصمیم‌گیری و مدیریت خرد کشور می‌تواند بسیار تاثیر‌گذار باشد.

مفهوم عدالت
عدل در لغت به معنای در برابر ستم، امری بین افراط و تفریط، مرد صالح، حق، راست، توازن، استقامت، میانه‌روی، قصد و میزان آمده است. با عنایت به مشتقات آن در زبان عربی که در فارسی هم متداول است همچون تعادل، تعدیل، متعادل، معادل و امثالهم اهمیت آن در جملگی مقولات مربوط به عالم وجود و فعالیت‌های انسان روشن می‌شود.
عدالت بارزترین شاخصه ‌تفکر شیعی است. مفهوم عدل به‌عنوان صفت بارز فعل الهی متضمن مفهوم بسیار والایی است که اساس خلقت عالم وجود و برپایی و تداوم هستی کائنات است. شیعیان معتقدند که «در نظام آفرینش از نظر فیض و رحمت و بلا و نعمت و پاداش و کیفر الهی نظم خاصی برقرار است.» (مطهری، 63: 1362) و عدل زیربنای جهان است. از این رو جهان‌بینی مسلمین بر عدل بنا شده و این نظام تمام هستی را در بر می‌گیرد که طبعا نظام اجتماعی بشر و سازمان اداره ‌جامعه را نیز شامل می‌شود. (طغیانی، 275: 1365) بنابراین این اصل دیدگاه خاص و تلقی ویژه تشیع را نسبت به این موضوع نشان می‌دهد و بدین جهت از ابتدا معمول شد که شیعه عدالت را جزو اصول مذهب خود قلمداد کند و در جامعه ‌اسلامی _ شیعی جایگاه ویژه‌ای بیابد. چنانچه در خطبه ‌15 نهج‌البلاغه در خصوص اموالی که عثمان به بعضی بخشیده بود و امام علی علیه‌السلام آنها را به مسلمانان بازگرداند، می‌خوانیم: «سوگند به خدا، اگر آن اموال را مهر زنان خود کرده یا وسیله ‌خرید کنیزها قرار داده باشند، برخواهم گرداند. چرا که به عدالت، جامعه توسعه یابد و کسی که عدالت برنمی‌تابد، ستم را غیرقابل تحمل‌تر می‌یابد.» (نهج‌البلاغه، خطبه 15) استاد مطهری یکی از دلایل مهمی که ایرانیان تشیع را پذیرفتند، عدالت و مساوات در اعتقادات شیعه می‌داند: «ایرانیان قرن‌ها از این نظر (عدالت) محرومیت کشیده بودند و انتظار چنین چیزی را داشتند. ایرانیان می‌دیدند دست‌هایی که بدون هیچ‌گونه تعصبی عدل و مساوات را اجرا می‌کنند و نسبت به آنها بی‌نهایت حساسیت دارند، خاندان رسالت‌اند.» (مطهری، 113: 1362) براساس این تعاریف، عدل شیعی بیانگر قرارگیری همه ‌اجزای یک مجموعه در یک نظام هماهنگ و متعادل، به‌گونه‌ای که امکان رشد و تعالی آنها را فراهم کند، است. (مشکینی، 203: 1406) .

عدالت در معماری
عدالت، اعم از آنکه عدالت فردی یا عدالت اجتماعی باشد، به توازن و تناسب تعریف می‌شود. توازن و تناسب، یعنی زیبایی. پس بازگشت عدالت به زیبایی است؛ و به این ترتیب، رعایت تناسب و توازن، مأخوذ از عدالت و منجر به زیبایی است. از طرف دیگر: عدالت، ناموس اصلی جهان است، در همة نظام هستی، اصل عدالت و انتظام و تناسب به کار رفته است. جهان به عدل و تناسب برپا است؛ بنابراین اگر کسی از عدالت تخطی کند و «اگر فردی از حد استعداد و قابلیت طبیعی خود پا فراتر گذاشت، می‌تواند برای مدت معینی امتیازات و منافعی تحصیل کند، ولی خداوندِ عدالت و انتقام، او را تعقیب خواهد کرد… طبیعت مانند راهنمای یک ارکستر است که با قانون مخوف خود، هر سازی را که سر ناسازگاری داشته باشد به جای خود می‌نشاند و صدا و آهنگ طبیعی او را بازمی‌گرداند.» (ویل‌دورانت، 1361: 29‌28).نقش عدل در ایجاد شهر مناسب زیست مسلمانان و تداوم حیات آن، نقشی بسیار حساس و حیاتی است. رعایت عدل نافی ایجاد قطب‌های شهری بر مبنای درآمد و ثروت مردم و معیارهای مادی است. توزیع عادلانه امکانات شهری و فراهم آوردن امکان دسترسی متعادل ساکنان به آنها مورد مهم دیگری است که مرعی داشتن آن نشانه تجلی عدل در شهر است. استقرار و مکان‌یابی مناسب هر عنصر و فضای شهر و ارتباط منطقی و مناسب آنها با یکدیگر نیز موضوعی است که ریشه در رعایت عدل دارد.
مسجد و تفکر شیعه
طبق تعریف سلسله‌مراتب در تفکر شیعه، درک حقیقت، سلسله مراتبی است و همه مخلوقات با توجه به شدت و ضعف دریافت‌شان، در درجات مختلفی از نظام هستی واقع می‌شوند. وجود نظام سلسله‌مراتبی در ارتباطات فضایی مساجد شیعی سبب می‌شود تا در نحوه ورود به یک فضا و نحوه‌ ورود به فضای بعدی، تفاوت‌هایی به‌ وجود آید، تا بدین ترتیب احساس قرار‌گرفتن در ساحتی دیگرگونه برای مخاطب تسهیل و تشدید ‌شود. (صاحب منصور، 1386) و بدین شکل معماری مساجد شیعی در جریان انتقال مخاطب از ساحتی به ساحت دیگر دخیل و موثر است. در حیاط مسجد حوض آبی است که یادآور تسلیم انسان شیعی است و حدیث: «المؤمن قی‌المسجد کالسمک فی‌الماء» را تداعی می‌کند (1) پس از مکث و اندیشیدن در حیاط مسجد، به سمت گنبدخانه رهسپار می‌شویم، این بار برعکس مرتبه‌ اول که ورود از حاشیه صورت می‌گرفت، دقیقاً از محور مرکزی وارد فضای گنبدخانه می‌شویم و از دالان‌های کناری اثری نیست؛ در واقع هنگام ورود به حیاط مسجد، اجازه‌ عبور از محور و مرکز را نداشتیم اما در هنگام خروج این رخصت و اجازه را یافتیم. (محمدیان منصور، 1386) از این‌رو طراحی فضا در مسجد به‌گونه‌ای صورت‌گرفته که انسان را یکباره راهی گنبدخانه نمی‌کند، بلکه اندکی او را در حیاط مسجد می‌چرخاند و وی را وادار به اندیشیدن و تفکر می‌کند، سپس اجازه ورود به مکان تقدیس و تعالی را می‌دهد. از طرفی دیگر دیاگرام حرکتی در مساجد اهل سنت نشان می‌دهد که گونه‌های مختلف این مساجد، با الگوی شبستانی و طبق ارتباطات فضایی نخستین مسجد ساخته شده در زمان حضرت رسول (مسجدالنبی(ص)) ساخته شده‌اند و تغییر چندانی از آن زمان تاکنون نداشته‌اند. (پیرنیا، 1383) و (قبادیان، 1373) مقایسه سلسله مراتب فضایی مساجد شیعی با اهل سنت نشان می‌دهد که نظام سلسله‌مراتبی شاخصی در فضای مساجد اهل تسنن وجود ندارد و تمامی حرکت‌ها در یک درجه از لحاظ اهمیت قرار گرفته‌اند؛ تنها مکان محراب معمولاً با یک بیرون‌زدگی از دیوار مسجد شاخص می‌شود؛ و به‌عنوان فضایی برای اندیشیدن و مکث انتخاب می‌شود. بنابراین می‌توان سلسله مراتب حرکتی در مساجد شیعی را به تفکر و جهان‌بینی شیعه نسبت داد؛ به‌نحوی که اهل سنت به چنین نظامی در عقاید مذهبی خود اعتقاد ندارند. (طغیانی، 235، 1365) بنابر‌این تبلور این مطلب در مساجدشان به نحوی متفاوت از مساجد شیعه به دیده می‌آید.از طرفی دیگر، تناسب و توازن حرکتی که از لحظه ورود تا انتها در مساجد شیعی انسان را یاری می‌کند، در مساجد اهل سنت حضور کمرنگ‌تری دارد. مطالعه ارتباطات فضاها در مساجد اهل سنت بیانگر نوعی تقارن حرکتی است ولی به نحوی است که نمی‌توان به‌صورت یک حکم کلی در تمام مساجد اهل سنت بیان کرد و در هر مسجدی کاملا متفاوت است. بنابراین در مساجد اهل سنت راه واحد و مشخصی که بتوان آن را شاخص کرد وجود ندارد.عدالت در معماری همواره به‌صورت تناسب و توازن در دو بعد مادی و معنوی مطرح می‌شود. در معماری مساجد بعد معنوی اهمیت بیشتری می‌یابد. معماران مساجد شیعی با استفاده از حکمت دینی تشیع، دست به آفرینش مجموعه‌هایی بی‌نظیر زدند که علاوه بر تأمین نیازهای مادی انسان، زمینه‌ساز رشد معنوی و روحی او باشد. در حقیقت معماری مساجد شیعه بیانگر نوعی هنر اسلامی‌شیعی است که مستقیماً از تفکر مذهب شیعه گرفته شده است و ویژگی‌های شاخص جهان‌بینی توحیدی دین مبین اسلام و مذهب تشیع را داراست. معمار شیعی با شناخت نیازهای روحی و معنوی انسان، فضای مسجد را همچون بستر و زمینه‌ای مناسب برای رشد و تعالی انسان طراحی کرده ‌است. در این مقاله ابتدا عدالت از اعتقادات مهم مذهب شیعه بررسی شد و نحوه تأثیرگذاری این ریشه‌های عرفانی در چگونگی شکل‌گیری ارتباطات فضایی مساجد شیعی در قیاس با مساجد اهل سنت مورد بررسی قرار گرفت؛ دقت در ارتباطات فضایی مساجد شیعی نشان می‌دهد: تمامی اجزا و عناصر در جای درست خود واقع شده‌اند و وجود همه‌ آنان به نوعی برای برقرار‌ی تعادل بصری در فضای درون مسجد الزامی است، تفکر شیعه با درک حقیقت آغاز می‌شود، بنابراین نظام سلسله‌مراتبی آن انسان را یکباره راهی گنبدخانه نمی‌کند، بلکه اندکی او را در حیاط مسجد می‌چرخاند و وی را وادار به اندیشیدن و تفکر می‌کند، سپس اجازه ورود به مکان تقدیس و تعالی را می‌دهد، تعادلی پایدار و مداوم هدایت‌کننده مسیر شاخص به سمت گنبدخانه، وجه تمایزی است که جهان‌بینی شیعی در معماری پدید آورده است، تناسب و توازن که با ورود به مساجد و حرکت در آن تشدید می‌یابد را به مفهوم عدالت در تشیع مربوط است که در تفکر اهل سنت چنین مفهومی کمرنگ‌تر و بنابراین حضور آن در بعد مادی نیز ناچیزتر است، حفظ تعادل و توازن در مساجد شیعی بیشتر از طریق قرینه‌سازی اتفاق می‌افتد.

تجزیه و تحلیل نمونه‌ها
مساجد بررسی شده با توجه به موقعیت‌های مختلف اقلیمی، سازه‌ای، زمانی و مکانی در ایران انتخاب شده‌‌اند. پرواضح است که در اقلیم گرم و مرطوب جنوب کشور اهل تسنن درصد بیشتری از افراد را تشکیل می‌دهند بنابراین مساجد اهل سنت از اهمیت بیشتری برخوردارند. (قبادیان، 215: 1374) از این‌رو مساجد انتخابی در این اقلیم از دسته مساجد اهل سنت در دوره صفویه و پس از آن هستند و جهت بررسی دقیق‌تر و مقایسه با مساجد شیعی، ارتباطات فضایی این مساجد نیز بررسی شده است. از طرفی با توجه به پیشینه کهن معماری ایران و غلبه مذهب تشیع در این کشور نسبت به سایر کشورها، مساجد این کشور همواره الگویی جهت ساخت مساجد در سایر کشورهای اسلامی و به‌خصوص کشورهای شیعه‌نشین است. (پیرنیا، 169: 1384) جهت اخذ نتیجه‌ای واضح‌تر از هر گروه شناخته شده، گونه‌ای شاخص جهت نمونه موردی انتخاب و ارتباطات فضایی آنها بررسی شد. ارتباطات فضایی و نحوه حرکت آدمی از لحظه ورود به مساجد شیعی بیانگر جهان‌بینی خاص مذهب تشیع بوده و نشان‌دهنده همبستگی روح معماران شیعی با مبانی اعتقادی این مذهب است

مطالب مرتبط:

نظرات
ارسال نظر

manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۱۸:۵۸:۲۳
I’m not that much of a internet reader to be honest but your blogs really nice, keep it up!
I'll go ahead and bookmark your website to come back later.

All the best
https://tegangardner.wordpress.com/2015/06/25/hammer-toe-surgery
- ۱۳۹۶/۰۲/۱۶ - ۰۴:۳۲:۴۴
You can definitely see your skills in the work you write.
The arena hopes for even more passionate writers like you who aren't afraid to say how they believe.
All the time go after your heart.
What is limb lengthening surgery?
- ۱۳۹۶/۰۵/۰۷ - ۱۲:۲۱:۳۸
Does your blog have a contact page? I'm having trouble locating it but, I'd
like to shoot you an email. I've got some ideas for your blog you might
be interested in hearing. Either way, great blog and I look forward to
seeing it grow over time.
How do you treat Achilles tendonitis?
- ۱۳۹۶/۰۵/۰۹ - ۰۹:۴۹:۴۲
Spot on with this write-up, I absolutely believe this amazing site needs far more attention.
I'll probably be back again to read through more, thanks for the information!
sharleneaugustson.wordpress.com
- ۱۳۹۶/۰۵/۲۱ - ۱۳:۴۰:۱۴
Hello there, just became alert to your blog through Google, and found that it's really informative.
I am going to watch out for brussels. I will appreciate if you continue this in future.
A lot of people will be benefited from your writing.

Cheers!
Do you get taller when you stretch?
- ۱۳۹۶/۰۵/۳۱ - ۱۲:۵۰:۵۶
What's up to every body, it's my first go to see of this webpage; this webpage carries remarkable and actually excellent material
for readers.
Juliann
- ۱۳۹۶/۰۶/۱۶ - ۰۶:۲۷:۴۱
Hi there to all, how is everything, I think every one is getting
more from this site, and your views are nice designed for new
viewers. http://www.alfawy.com/?option=com_k2&view=itemlist&task=user&id=3078