شکل‌‌گیری خیابان ایران در عصر ناصرالدین شاه با نگاه به نقشه 1309قمری

نوشته شده توسط:میثم مطلق در معماری » ایران شهر | ۰۵ آذر ۱۳۹۱ - ۱۳:۵۰ | ۶ دیدگاه

تاریخ خیابان ایران

پرونده این شماره تهرانشهر مربوط به خیابان ایران است. یکی از خیابان‌های پررونق قدیمی و اعیان‌نشین تهران در دوره‌های مختلف. این مطلب که ورودی به پرونده خیابان ایران است، در جست‌وجوی نخستین روزهای ظهور و شکل‌گیری این خیابان، نگاهی تاریخی دارد به موقیت این خیابان در مهم‌ترین سند تاریخ شهرنشینی تهران؛ نقشه دارالخلافه ناصری.

چهاردهم جمادی‌الثانی سال 1284ق/1246ش، ناصرالدین‌شاه قاجار در مراسمی که بیرون از دروازه شمالی تهران موسوم به دروازه دولت برپا شده بود، در حضور وزیران، شاهزادگان و سفیران مقیم دربار، کلنگ طرح گسترش دارالخلافه تهران را بر زمین زد تا از چهارسو بر مساحت شهر افزوده شود (اعتمادالسلطنه، 1367، ص1566). داستان خیابانی که امروز خیابان ایران خوانده می‌شود و قبلا خیابان عین‌الدوله نام داشت، از همین زمان آغاز شد؛ چرا که پیش از آن، این حدود که بیرون از دروازه نگارستان (شمیران) بود، جزء اراضی شهری به حساب نمی‌آمد و غالبا جایگاه باغات و مزارع بود (اسناد تصویری...، 1378، ص147).

با تحولات سال‌1284 محله‌ای به‌نام دولت در سراسر نوار شمالی تهران شکل گرفت که خیابان ایران هم جزئی از آن بود. اگر بخواهیم در یک کلام حال و هوای محله دولت را شرح دهیم، باید بگوییم که محله دولتمندان و دولتمردان بود؛ چرا که در جای‌جای آن باغ‌های بزرگی توسط شاهزادگان، دیوانسالاران و اعیان و اشراف بنا شده بود. کسانی چون میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، صدراعظم ناصرالدین‌شاه که تمام زمین‌های حسن‌آباد و یوسف‌آباد، بهجت‌آباد و ونک از آنِ او بود و باغ بزرگش در محله دولت بالغ بر 250‌هزار متر‌مربع مساحت داشت. یا میرزا علی‌‌اصغر‌خان امین‌السلطان که چند سالی بعد از میرزا یوسف، صدراعظم شد و علاوه‌بر خانه‌ای در خیابان لاله‌زار، در شمال محله دولت باغی موسوم به پارک اتابک داشت که اکنون جایگاه سفارت روسیه است یا میرزا‌علی‌خان امین‌الدوله که بعدها صدراعظم مظفرالدین‌شاه شد و در جایی بین سه‌راه ژاله و خیابان فخرآباد امروزی باغی به سبک و سیاق باغات فرنگی ساخته بود و پارک امین‌الدوله می‌خواندش و همچنین شاهزادگانی چون ظل‌السلطان و کامران‌میرزا، فرزندان ناصرالدین‌شاه که اولی حاکم اصفهان بود و دومی نایب‌السلطنه و وزیر جنگ و به این‌ها بیفزاییم انبوه اروپاییانی را که محله دولت را به محله‌ای «فرنگی نشین» تبدیل کرده و موجب ترقی قیمت زمین‌هایش شده بودند.

سخن از خیابان ایران است که در شرق محله دولت، میان انبوهی از باغ‌ها و مزارع کشاورزی قرار گرفته بود و در سال 1309ق-1271ش که عبدالغفار همدانی، نقشه جدید تهران را ترسیم کرد‌ رو به مسکونی شدن می‌رفت. این خیابان از سه‌راه امین‌حضور در انتهای خیابان امیرکبیر (چراغ برق - چراغ گاز) شروع می‌شد و تا خیابان مجاهدین اسلام (خیابان دروازه دوشان‌تپه) امتداد پیدا می‌کرد؛ یعنی جایی که به نام چهار‌راه آبسردار می‌شناسیم و نامش یادگار روزگاری پیش از

سال 1284ق است که خان‌بابا‌خان سردار در این حوالی باغ و قناتی را ساخته بود (مستوفی، 1341، ص258).

طبق نقشه عبدالغفار، بخش عمده ضلع شرقی خیابان ایران تا حدود خندق ناصری و خیابان 17شهریور بعدی، زمین کشاورزی بود. البته نه در قطعات کوچک، بلکه در دو قطعه بزرگ: یکی متعلق به ورثه

حاجی سید‌حسن نام و دیگری متعلق به سادات اخوی. این سادات اخوی از اعقاب سید‌حسن تقوی‌تهرانی بودند که چون با فتحعلی‌شاه صیغه اخوت خواند، به اخوی موسوم شد (همان، ص39). هنوز هم در خیابان ایران، نبش خیابان سقاباشی، مسجدی به نام سادات اخوی وجود دارد که حضور دیرینه این خاندان در این محله را گواهی می‌دهد. در سال‌1374 ساختمان تاریخی مسجد را درهم کوبیدند تا ساختمان نامتناسب اما چشم پرکن امروزی را جایگزینش کنند.

غیر از دو قطعه زمین یاد‌شده، دو یخچال هم در ضلع‌شرقی خیابان ایران وجود داشت؛ یکی به نام حاجی آقا‌محمد در قسمت جنوبی و یکی موسوم به عالم‌شکن در قسمت شمالی و بر خیابان مجاهدین اسلام. اما نکته مهم‌تر این‌که درست در میانه اراضی ورثه حاجی سید‌حسن به نام «محله امین‌حضور» برمی‌خوریم و تعدادی کوچه و زمین‌های قطعه‌بندی شده که نشان می‌دهد در این تاریخ، ساخت‌و‌ساز در مزارع شرق خیابان ایران آغاز شده بود و این قسمت رو به مسکونی شدن می‌رفت. امین‌حضور که سه‌راه امین‌حضور در تقاطع خیابان‌های ری، امیرکبیر و ایران به دلیل راه بردن به املاک او به این نام خوانده می‌شد (و می‌شود)‌، داروغه دفترخانه و وزیر بقایای دربار ناصرالدین‌شاه بود و وزیر بقایا کسی بود که حساب صاحب‌جمعان و مستوفیان دیوان را از نظر می‌گذراند و باقیمانده آن را وصول می‌کرد (همان، ص370). در نقشه عبدالغفار، کنار محله امین‌حضور، باغ و خانه او جانمایی شده است.

اکنون می‌توانیم به ضلع غربی خیابان ایران برویم؛ جایی که باغ سردار قرار داشت و توسط عبدالحسین‌خان فخرالملک، پسر خان‌باباخان سردار قطعه‌قطعه و به افراد مختلف فروخته شد. در سال 1309ق جنوب این بخش یعنی حدود سه‌راه امین حضور و غرب خیابان امیرکبیر، جزئی از محله «بیرون دروازه شمیران» بود. شاید این یادآوری خالی از فایده نباشد که خیابان‌های امیرکبیر و ری هر دو به‌جای حصار شاه‌تهماسب صفوی ساخته شدند و سه‌راه امین‌حضور در کنج شمال‌شرقی این حصار بود. افزایش سریع جمعیت تهران در دوره ناصری موجب شده بود که حتی پیش از توسعه شهر در 1284ق عده‌ای از مردم به بیرون دروازه‌ها نقل مکان کنند و محله‌هایی مانند محله بیرون دروازه دولاب، بیرون دروازه شاه‌عبدالعظیم و بیرون دروازه شمیران شکل بگیرد. تا آن‌جا که می‌دانیم، در سال 1286ق مجموعا 16هزار و 853نفر معادل 11‌درصد کل جمعیت تهران بیرون دروازه‌ها از جمله بیرون دروازه شمیران زندگی می‌کردند (سعدوندیان و اتحادیه، 1368، ص349). از این رو، این قسمت از خیابان ایران را که حالا در تصرف فروشندگان لوازم خانگی و فروشگاه‌های صوتی و تصویری است را از حیث سابقه سکونت باید قدیمی‌تر از قسمت‌های دیگر بدانیم.

در نقشه عبدالغفار نبش خیابان ایران و خیابان امیرکبیر، «باغ خانه حاجی‌میرزا‌حسین صراف» جانمایی شده که امروزه در اختیار خاندان مهدوی (حاج‌امین‌الضرب) است. حاجی میرزا‌حسین، پسر حاجی‌میرزا کریم ‌صراف‌شیرازی بود که با سرمایه پدرش به میزان 100هزار تومان به تهران آمد و این قطعه زمین را خرید و بیرونی و اندرونی، خلوت، تکیه و باغ بزرگی را در آن ساخت. این ساختمان و اثاثیه‌اش آن‌قدر مجلل بود که مردم از اقصا نقاط شهر به دیدنش می‌آمدند اما گشاده‌دستی آمیخته به ولخرجی او، باعث شد که خیلی زود مقروض شود و این خانه باشکوه را در برابر یکی از قروض خود به حاجی‌محمد‌حسن امین‌الضرب واگذارد.(همان، ص522)

حاجی‌محمد‌حسن و فرزندش حاجی‌محمد‌حسین امین‌الضرب دوم نامی بلند در تاریخ اقتصادی و سیاسی معاصر دارند. هر دو، تجار نوگرای روشنفکری بودند که بسیاری از تاسیسات نوین صنعتی از جمله صنعت برق را به ایران آوردند و مهم‌تر این که پرچم مطالبات سیاسی تجار در عصر ناصری را به دست گرفتند. در جنبش تحریم تنباکو نقش امین‌الضرب پدر و در جنبش مشروطه نقش امین‌الضرب پسر کاملا پررنگ بود. بنابراین خانه آن‌ها که مرده‌ریگ بناهای عصر قاجار در سه‌راه امین‌حضور است، بیشتر به یک موزه می‌ماند تا خانه.

ادامه مطلب را می توانید در همشهری معماری شماره 13 بخوانید.

مطالب مرتبط:

نظرات
ارسال نظر

سمیه بابایی
- ۱۳۹۱/۱۲/۲۸ - ۰۹:۳۲:۵۴
با تشکر.اگر ممکنه منابع را تکمیل کنید.
manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۸ - ۱۱:۴۵:۰۵
Hello i am kavin, its my first occasion to commenting anyplace, when i read this piece
of writing i thought i could also create comment due to this good
paragraph.
manicure
- ۱۳۹۶/۰۱/۱۹ - ۱۵:۲۰:۳۱
Its such as you read my thoughts! You appear to know so much about this, such as
you wrote the e book in it or something. I believe that you can do
with a few p.c. to pressure the message house a bit, however
other than that, this is magnificent blog. A great read.
I'll certainly be back.
How did the Achilles tendon get it's name?
- ۱۳۹۶/۰۵/۰۷ - ۱۹:۴۵:۴۷
Fantastic site. Plenty of helpful information here.
I'm sending it to several friends ans also sharing in delicious.
And naturally, thank you for your sweat!
What causes pain in the Achilles tendon?
- ۱۳۹۶/۰۵/۳۱ - ۱۲:۴۹:۴۰
I couldn't refrain from commenting. Well written!
Ara
- ۱۳۹۶/۰۶/۱۴ - ۲۰:۰۲:۱۸
Nice post. I learn something totally new and challenging on websites I
stumbleupon everyday. It's always useful to read
through articles from other authors and use something from other sites.